PLEN
Główna Konkurs Rys historyczny Moda damska Moda męska Modrzejewska Ciekawostki E-learning Inne
Inne
Słowniczek
Literatura
Spis ilustracji
Linki
Autorzy
Anna Straszewska
berta
szeroka falbana otaczająca poziomy, odsłaniający ramiona dekolt sukni, charakterystyczna dla mody okresu biedermeieru i czasów krynoliny (od lat. 30. XIX w do ok. 1860 r.). Mogła być ona wykonana z tkaniny sukni lub koronki, ewentualnie batystu.
binda
ozdobna opaska otaczająca szyję i zaczerpnięta z mody rokokowej, która była noszona do strojów balowych w latach 70. i 80. XIX wieku. W tym okresie szczególnie popularne były bindy z czarnej aksamitki z długimi końcami opadającymi na plecy. W modzie męskiej w 2. połowie XIX i na początku XX wieku bindą nazywano rodzaj opaski, czy też pokrowca służącego do modelowania wąsów i ich zabezpieczenia przed odkształceniem podczas snu.
binokle
charakterystyczne dla XIX wieku okulary bez uchwytów zakładanych za uszy, utrzymywane na nosie za pomocą ściskającego jego nasadę sprężystego kabłączka łączącego oba szkła. Zostały one wymyślone przez Francuza Josepha Bressy w 1825 roku i szybko zaczęły się cieszyć dużą popularnością wśród przedstawicieli zamożnej klasy średniej, choć w tym okresie nadał noszenie każdego rodzaju okularów w obecności osób wyższych rangą uważane było za nieeleganckie. W Polsce określano je również często francuskim terminem pince-nez (szczypiące w nos) lub przejętym z niemieckiego słowem cwikier (niem. Zwicker).
boa
wąski, długi szal kształtem przypominający węża, wykonany z piór egzotycznych ptaków – strusia lub marabuta, ewentualnie kogucich. Już w okresie empiru modne było boa futrzane, służące przede wszystkim osłonie przed zimnem szyi i dekoltu. Typowe boa z lekkich, puszystych piór weszło w modę w okresie secesji jako elegancki dodatek do sukni balowych i wieczorowych.
bonżurka
krótka, wygodna męska marynarka z szalowym kołnierzem i wywijanymi mankietami noszona o poranku, czyli na „dzień dobry” jako niezobowiązujący ubiór domowy - stąd jej nazwa wywodząca się od francuskiego bon jour czyli właśnie „dzień dobry”. Szyto ją zwykle z miękkich tkanin, np. flaneli. Dla dodatkowego ocieplenia często była ona pikowana.
butonierka
pozbawiona pierwotnej funkcji dziurka w klapie męskiej marynarki lub żakietu, która była reliktem zapięcia na szerokich wyłogach fraków z końca XVIII wieku. Z czasem jednak straciła ona swoją pierwotną funkcję, a odpowiadający jej guzik na drugiej klapie zniknął. W połowie XIX wieku zaczęto ją wykorzystywać do wpinania kwiatu bądź miniatury odznaczenia. Jej nazwa wywodząca się od francuskiego boutonière (dziurka od guzika) wciąż jednak odzwierciedla pierwotne przeznaczenie.
carrick
garrick, bardzo charakterystyczny dziewiętnastowieczny męski płaszcz z kilkoma ułożonymi piętrowo kołnierzami-pelerynkami, z których każda kolejna była krótsza – mogło być ich nawet sześć. Wywodził się z Anglii i tam był szczególnie popularny, choć upowszechnił się również w całej Europie. Został zaadaptowany również w modzie kobiecej. Kojarzymy go m.in. z postacią Sherlocka Holmesa. Jego nazwa wywodzi się od imienia stangreta Johna Carrica, ponieważ ubiór ten chętnie noszony był właśnie przez stangretów, dorożkarzy i podróżnych.
cwiker
zob. binokle
cylinder
modny przez cały XIX wieku męski kapelusz o charakterystycznej sztywnej, wysokiej cylindrycznej główce i okrągłym wąskim rondzie, zwykle po bokach zwężonym i wygiętym do góry. Pojawił się w modzie w latach 1770-80, a na początku XIX wieku stał się elementem codziennego mieszczańskiego ubioru męskiego. Obok czarnych modne były cylindry kolorowe – m.in. beżowe i popielate. Jego forma nieznacznie zmieniała się z biegiem czaseu: w XVIII wieku miał nieco zwężającą się ku górze główkę, w latach 20. XIX wieku bardzo wysoką i rozszerzaną ku górze, w latach 30. modne były cylindry o prostej główce, a pod koniec XIX w. niskie, lekko rozszerzone u góry. Najczęściej był on filcowy, bądź aksamitny. W 2. połowie XIX wieku noszenie cylindra, który zyskał status bardziej eleganckiego nakrycia głowy niż melonik, zaczęły określać sztywne zasady - można było go zakładać natomiast do jedynie surduta i żakietu w odróżnieniu od szapoklaka noszonego wraz z balowym frakiem. W ubiorach dyplomatów noszone były jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, do dziś pojawiają się niekiedy w stroju ślubnym. Cylinder zwykle ozdobiony zwiewnym woalem stał się w latach 30. XIX w. również elementem kobiecego stroju do konnej jazdy. Jego nazwa wywodzi się od greckiego kylindros (walec).
dewizka
łańcuszek, który zaczepiono do guzika kamizelki, służący do zawieszania zegarka kieszonkowego wkładanego do kieszeni. Był on jednym z niewielu elementów biżuteryjnych w dziewiętnastowiecznym ubiorze męskim. Pierwotnie było to określenie pieczątki z herbem rodowym, a w XVIII wieku również ozdobna taśma, zakończona pieczątkami, kluczykami lub brelokami w różnych kształtach.
jaskółka
zob. żakiet
kapotka
płaski, wiązany pod brodą i bogato zdobiony kapelusik, przesunięty na tył głowy i otoczony falbanką lub małym rondkiem i osłaniający uszy. Była bardzo popularna w okresie krynoliny i wraz z nią wyszła z mody.
melonik
sztywny, filcowy, zwykle czarny kapelusz o charakterystycznej półkolistej główce i wąskim rondzie, najczęściej wygiętym po bokach. Wprowadzony został do mody męskiej ok. 1850 r. przez angielską firmę Thomas William Bowler & Son, stąd w Anglii i krajach anglojęzycznych znany jest pod nazwą bowler. Polska nazwa została przejęta z języka niemieckiego, gdzie kapelusz ten nazywano Melone (melon). Upowszechnił się on w latach 60 XIX wieku i był początkowo noszony do mniej oficjalnego stroju z marynarką, od lat 90. XIX wieku także z surdutem. Po pierwszej wojnie światowej całkowicie wyparł cylinder z ubioru codziennego.
pince-nez
zob. binokle
princeska
niezwykle kobieca suknia o dopasowanym do sylwetki kroju, szyta jednolicie bez przecinana w pasie i modelowana zaszewkami. Została ona wylansowana w 1864 roku przez słynnego paryskiego projektanta Charlesa Frederica Wortha i nazwana na cześć księżnej Walii Aleksandry princesse (księżna, księżniczka). Szczególną popularność zyskała w okresie tzw. wąskiej mody w latach ok. 1876-1882, gdyż jej krój doskonale umożliwiał podkreślenie płynnego przejścia między pełnymi piersiami, talią osy i kobieco zaokrąglonymi biodrami. Z tego względu spotykała się ona także z krytyką ze strony moralistów jak przejaw „nakrytej nagości”. Fason ten powrócił do łask również okresie secesji, m.in. w noszonych bez gorsetu, luźnych sukniach reformowanych.
rotunda
długi, obszerny kobiecy płaszcz o kolistej, stożkowatej formie z pionowymi rozcięciami na ręce, którego fason umożliwiał noszenie go na sukni na krynolinie z szerokimi rękawami en pagode. Szyto ją najczęściej z ciemnego aksamitu lub wełny, mogła być też pikowana. Zapinano ją na guziczki od góry do dołu a przy szyi była wykończona niewielkim kołnierzykiem.
surdut
podstawowy element męskiej garderoby w XIX wieku. Był to wierzchni, sięgający kolan ubiór męski w typie marynarki, zapinany od pasa w górę z wykładanym kołnierzem. Noszono go na kamizelkę. Pojawił się modzie ok. 1800 roku, kiedy wyewoluował z płaszcza redingoty. Jego fason ulegał w ciągu stu lat pewnym modyfikacjom: początkowo był on niezbyt jednorzędowy i szyto go najczęściej z granatowego, brązowego, szarego lub zielonego sukna, rzadziej czarnego. W okresie biedermeieru, kiedy w modzie męskiej, podobnie jak w kobiecej, zaczęto podkreślać wcięcie w tali i poszerzenie bioder i ramion, surdut zyskał fałdziste i bufiaste rękawy. W 2. połowie XIX wieku modne były już tylko czarne (rzadziej szare) surduty z prostymi połami, brakiem wcięcia w talii i dwurzędowym zapięciem oraz klapami obszytymi czarnym atłasem. Fason ten od tej pory nie podlegał już w zasadzie widocznym zmianom aż do I wojny światowej, kiedy surdut wyszedł z użycia. Do połowy XIX wieku pełnił on funkcję ubioru codziennego w odróżnieniu od elegantszego fraka, później rolę tę przejęła marynarka, toteż w 2. połowie XIX wieku noszony był na bardziej oficjalne okazje m.in. pogrzeby i poranne śluby oraz jako ubiór ministrów i dyplomatów wraz z dwurzędową kamizelką z tej samej tkaniny, cylindrem i sztuczkowymi spodniami.
szapoklak
składany cylinder, wynaleziony w 1823 i opatentowany w 1837 roku przez paryskiego kapelusznika Antione’a Gibusa. Miał on sprężynową konstrukcję, którą w 1844 roku udoskonalił Duchêne’a st., dzięki czemu otwierał się lekko uderzony dłonią, wydając charakterystyczny trzask, któremu zawdzięcza swoją francuską nazwę chapeau claque (kapelusz trzaskający). Z wierzchu pokryty był połyskliwym jedwabiem. W 2. połowie XIX wiekuszapoklak został zarezerwowany do stroju balowego i zakładany jedynie do fraka, w przeciwieństwie do cylindra noszonego wraz z surdutem. Podczas tańca złożony szapoklak był trzymany pod pachą i określany jako chapeau-bras.
szlafmyca
charakterystyczna miękka, szpiczasta czapeczka z opadającym na bok końcem ozdobionym chwastem lub pomponem od XVIII do połowy XX w. noszona przez mężczyzn do snu, jako ochrona przed zimnem w niedogrzanych nocą pomieszczeniach. Mogła być watowana lub ocieplana futrem. Jej nazwa wywodzi się ze spolszczonego niemieckiego określenia Schlafmütze (czapka do spania).
sztuczkowe spodnie
charakterystyczne spodnie z wełnianej tkaniny w czarno-szare prążki. Miały wąski fason bez mankietu. Noszono je wraz z surdutem lub żakietem i pod koniec XIX wieku już tylko w stroju wizytowym i formalnym ubiorze przedpołudniowym.
woalka
krótki welon osłaniający twarz bądź oczy, zwykle koronkowy lub tiulowy, zdobiący damskie kapelusze i toczki, modny od lat 70. XIX wieku. Była ona pozostałością długich zwiewnych welonów drapowanych wokół głowy lub kapelusza w okresie romantyzmu.
żakiet
ze względu na wydłużone tylne poły nazywany w Polsce również jaskółką; rodzaj lekko dopasowanego w talii, wąskiego, sięgającego kolan jednorzędowego surduta, którego poły były z przodu poniżej dolnego guzika mocno ścięte i zaokrąglone. Miał wykładany kołnierz sięgający górnego guzika. Wszedł w modę w Anglii ok. połowy XIX wieku i początkowo był szyty również z tkanin w jaśniejszych kolorach, a nawet kraciastych. Jednak ma początku XX wieku zaczęto go traktować jako formalny ubiór przedpołudniowy m.in. dyplomatów i uczestników porannych wesel, który zastąpił surdut – mógł być wtedy czarny lub ciemnoszary. Noszony nieodłącznie ze sztuczkowymi spodniami, cylindrem, wraz z kamizelką, koszulą z łamanym kołnierzykiem i plastronem. Żakietem nazywana jest również góra kobiecego kostiumu, stanowiąca odpowiednik męskiej marynarki i modna od końca XIX wieku.
© Muzeum Pałac w Wilanowie 2011. Wszelkie prawa zastrzeżone.
stat