| Wilanowskie srebra |
| Zachowany w Wilanowie zespoły sreber francuskich można podzielić na dwie grupy: srebra na leżące do zastawy stołowej oraz srebra należące do zastawy toaletowej. Najcenniejsze
i najliczniejsze komplety sreber wilanowskich, powstałe w latach 1809-1819, reprezentują szczytowy okres empire i są dziełem dwóch nadwornych artystów cesarza Napoleona E Martin Guillaume Biennais oraz Jean Baptiste Claude Odiota. |
| Serwisy |
| Zachowany w Wilanowie zespół składa się z dziewięciu przedmiotów: dwóch dużych tac, samowaru, dzbanka do kawy, miecznika, czajniczka do parzenia herbaty, miski (do podgrzewania filiżanek), cukiernicy i palnika. Wszystkie wykonane są ze srebra złoconego pierwszej próby (950), techniką wybijania i techniką odlewniczą, z nakładaną cyzelowaną i grawerowaną dekoracją plastyczną. Niektóre elementy wykonano z masy perłowej. Ze względu na wielkość
i wspaniałość poszczególnych obiektów, opatrzono je nie tylko herbami właścicieli - Branickich, lecz także dwiema sygnaturami złotnika oraz cechami probierczymi i gwarancyjnymi Paryża z lat 1809-1819. |
|
|
| Najokazalsze obiekty zastawy dekorowane są postaciami mitologicznymi, pełnoplastycznymi figurkami ludzkimi oraz bogatą dekoracją roślinną, głównie winną latoroślą. W tym zespole w szczególny sposób ujawniło się mistrzostwo artysty i chociaż w twórczości
J. B. C. Odiota nie jest on dziełem odosobnionym i niepowtarzalnym, świadczy zarówno o wysokim poziomie artystycznym i technicznym utalentowanego wykonawcy, jak i stanowi przykład najwyższych osiągnięć złotnictwa francuskiego początku XIX w. W zbiorach wilanowskich poza opisanym serwisem znajduje się jeszcze sześć obiektów wykonanych przez J. B. C. Odiota. |
|
|
| Pochodzą one z różnych kompletów, gdyż poza dwiema identycznymi wazami każdy ma inną dekorację. Trzy z nich: dwie wazy i podstawa z karafinkami nie mają herbów ani monogramów i trudno jest ustalić dla kogo były wykonane. Zapewne zostały zakupione przez Potockich lub Branickich z gotowych wyrobów manufaktury Odiot. |
| Dwa obiekty: półmisek i naczynie na jarzyny noszą herby Potockich, co świadczy o tym, że pochodzą
z większych zespołów należących do tej rodziny, każdy z nich zresztą z innego - różnią się bardzo sposobem dekoracji i nie mają żadnych cech wspólnych. Dzbanuszek do mleka z monogramem CB. powstał zapewne na początku XIX w., gdyż jego tradycyjna forma przypomina raczej przedmioty z końca XVIII w. |
|
|
| Stan zużycia wszystkich sześciu obiektów dowodzi, że były one częściej używane niż poprzednio omówione zastawy. Muzeum Pałac w Wilanowie posiada obok dzieł dwóch najwybitniejszych artystów francuskich tego okresu również przedmioty serwisowe wykonane przez mniej znanych złotników. Są to - J. A. Berel - twórca skromniejszej zastawy stołowej, w skład której wchodzą: jedna waza okrągła, para lichtarzy jednoświecowych, dwie solniczki, miecznik, cukiernica, palnik, dziewięć talerzy: dwa większe i siedem mniejszych oraz herbatnica zdobiona na korku szlaczkiem z listków. |
|
|
| Pozostałe obiekty posiadają skromną dekorację w postaci profilowania, a powierzchnia naczyń, poza wazą została ozdobiona kanelowaniem oraz wiązanym monogramem CB. Dziełem Clerin Aimee Catherin jest nóż-łopatka do ryb. Dwa identyczne obiekty zwrócone zostały spadkobiercom A. Branickiego. Francois Froment wykonał trzy solniczki z uchwytami w kształcie głów gryfów, noszą one herby Potockich i należały zapewne do zespołu sreber Aleksandry Potockiej. Gabriel Gerbu, Pierre Antoine Gabriel Gerbu i Pierre Joseph Dehanne to trzej paryscy złotnicy, którzy wykonali zachowane w Wilanowie łyżki półmiskowe i wazowe
5 sztuk. |
|
|
| Poza herbami Branickich, umieszczonymi na trzonkach, nie mają żadnych dekoracji i stanowią przykład najskromniejszych, przedmiotów codziennego użytku.
Odmienny charakter ma podstawa z karafinkami na przyprawy, dzieło Antoine'a Hiance'a z lat 1806-1809, o koronkowej dekoracji Pochodzi z większego, nie zachowanego zespołu. Nie nosi jednak herbów ani monogramu, stąd trudno ustalić do kogo mogła należeć.
|
| Komplety toaletowe |
|
Zastawa toaletowa z herbem Branickich, wykonana przez dwóch złotników: Quentina Bascheleta i Pierre Noela Blaquiere'a. |
|
|
| Około 1819 r. Q. Baschelet wykonał 18 obiektów: lustro typu Psyche, parę lichtarzy dwuramiennych, dzbanek na wodę, miskę, miseczkę do golenia, cztery szkatułki na przybory toaletowe i biżuterię, trzy cylindryczne pudełka z pokrywkami zakręcanymi na gwint, dwa kubeczki, lichtarzyk i dzwonek. |
|
|
| Zastawę tę uzupełnił po 1819 r. P. N. Blaquiere ośmioma kryształowymi flakonami do perfum - dwa wyższe smuklejsze i sześć niższych szerszych z korkami szklanymi i srebrnymi, trzema szczoteczkami do mycia zębów oprawionymi w srebro, jednym etui ze szkła bezbarwnego kryształowego z pokrywką ze srebra - na szczoteczki do zębów oraz maleńkimi: lejkiem do perfum, miseczką do płukania oczu i drewnianą szkatułką ozdobioną srebrem z dwoma pojemniczkami porcelanowymi na puder i róż. |
|
|
| Wszystkie obiekty należące do kompletu toaletowego wykonane są ze srebra i próby (950) techniką wybijania i odlewniczą, z nakładaną i grawerowaną dekoracją plastyczną. Oznakowane zostały puncami artystów oraz cechami probierczymi i gwarancyjnymi Paryża. Na obiektach z tego kompletu występują cechy dwóch kolejnych okresów 1809-1819 i 1819-1838 co świadczy o tym, że cały zespół musiał powstać około 1819-1820. Większość przedmiotów zdobią profilowania brzegów, palmety i elementy roślinne, a prawie wszystkie noszą półplastycznie wykonany herb Korczak pod koroną hrabiowską z laurowymi girlandami. |
|
Najbogatszą dekorację posiadają lustro i świeczniki, których dodatkową ozdobą są sowy, delfiny i łabędzie oraz rogi obfitości z kwiatami i owocami. W tym licznym zespole nie dla wszystkich przedmiotów udało się ustalić ich funkcjonalne przeznaczenie, np. pudełek z pokrywkami zakręcanymi na gwint oraz pudełko z perforowaną pokrywką. |
|
|
| Działalność obu złotników - Q. Bascheleta i P. N. Blacjuierea - jest mniej znana i wymaga dalszych badań, ale w zbiorach wilanowskich znajduje się kilka przedmiotów, wykonanych przez drugiego z nich. Dziełem Pierre Nóel Blaquiere'a są dwa duże flakony z bezbarwnego szkła kryształowego z korkami ze srebra złoconego tj. herbatnice do serwisu kawowego
i herbacianego Branickich. |
|
|
|
Blaquiere był także twórcą zastawy toaletowej, pochodzącej z lat 1819-1838, której poszczególne obiekty opatrzone są umieszczonym na pokrywkach monogramem AP, w ozdobnej rezerwie. |
| W całości zastawa mogła prezentować się dość
okazale, ale dziś zachowały się z mej jedynie dwa flakony do perfum z korkami szklanymi i ze srebra złoconego, pudełko-etui na szczoteczki do zębów z perforowaną pokrywką ze srebra złoconego, dwa pudełeczka na przybory toaletowe, również z pokrywkami ze srebra złoconego oraz kubeczek do mycia zębów. |
|
|
| Ze względu na zbyt małą ilość zachowanych obiektów trudno jest oceniać jej prawdziwą wartość artystyczną, a także jednoznacznie ustalić czy należała do Aleksandry Potockiej, żony Stanisława Kostki Potockiego, czy ich syna Aleksandra. Monogram może się też odnosić do późniejszych właścicieli Wilanowa ich wnuka Augusta, a nawet jego żony Aleksandry. Przedmioty te trudno powiązać z obiektami toaletowymi wymienionymi w Inwentarzu pałacu z 1845 r. Kompletów toaletowych było na pewno więcej; można przypuszczać, ze każda z wyżej wspomnianych osób miała przynajmniej jeden zestaw toaletowy na własny użytek. |
|
Ostatnim zespołem jest, również zdekompletowana, zastawa toaletowa wykonana dla Potockich przez złotnika paryskiego Aucoca Starszego po 1838 r. Należą do niej trzy pudełeczka w kształcie prostopadłościanu z bezbarwnego szkła kryształowego z pokrywkami ze srebra złoconego i z monogramem AP: dwa lichtarzyki jednoświecowe podstawami o oryginalnym kształcie prostokątnej miseczki oraz dwa pojemniki w kształcie walca z bezbarwnego szkła kryształowego z pokrywkami ze srebra złoconego. |
|
|
| Dwie ostatnie zastawy toaletowe, jako niekompletne, tylko w części oddają walory estetyczne i użytkowe pełnych zespołów, ale i tak dobrze świadczą o poziomie prac także tych mniej znanych złotników. |
| Muzeum w Wilanowie w miarę możliwości powiększa posiadaną kolekcję. W 1964 roku zakupiono do zbiorów wilanowskich miseczkę – czarkę Nicolas Charles Odiot (1789-1868) ze złoconym wnętrzem, ozdobioną liśćmi i herbem Lubomirskich Szreniawa, a w 1982 r zespół jedenastu noży deserowych ze srebra złoconego, wykonanych przez Charlesa Francois Gaveta. |
|
|
| Właściciele wilanowskich sreber |
| Przedmioty użytkowe takie jak srebrne zastawy stołowe czy toaletowe zgodnie z panująca modą zamawiano u najwybitniejszych złotników paryskich. Przez właścicieli były one używane jako przedmioty niezbędne w codziennym życiu. Zachowany zespół sreber w Wilanowie składa się z obiektów należących do Potockich oraz do Branickich . Dzięki zamówieniom tych rodzin powstały wspaniałe zespoły, które pozostawały przez dłuższy czas w ich rękach, a następnie drogą spadku i przez koligacje rodzinne powiększały artystyczne zbiory Wilanowa. |
|
Największy zbiór tworzą srebra należące do Branickich. Wielki serwis obiadowy zakupiła żona Ksawerego Branickiego w 1819 roku w Paryżu już po śmierci męża. Dlatego w literaturze obcej zespół ten określany jest jako serwis (wyłącznie) Aleksandry Branickiej chociaż nosi herby obojga małżonków.
|
|
|
|
Srebra Branickich (wiele było grubo złoconych) zachowane nie tylko w zbiorach wilanowskich, ale i w innych muzeach europejskich, okazałością dorównują w pełni zastawom wykonanym dla cesarza Napoleona, oraz dla osób z jego otoczenia czy tez panujących na dworach europejskich. Stanowią obecnie najliczniejszy zespół znajdujący się w Wilanowie, włączony do zbiorów w 1892 r., kiedy po bezpotomnej śmierci Aleksandry z Potockich Potockiej Wilanów przejął Ksawery Branicki. |
|
Włączone srebra powiększyły, juz wcześniej zgromadzone w pałacu, zespoły należące do rodziny Potockich. W zachowanym do dziś zespole sreber francuskich nie ma przedmiotów, które można by łączyć z pierwszym z tej rodziny właścicielem Wilanowa Stanisławem Kostką Potockim. Zapewne jego własnością były, niezachowane, cztery tuziny łyżek, noży i widelców
z monogramem SP, wymienione w drugim spisie kredensu pałacu warszawskiego Potockich
w 1832 r. (Kredens 1832, s. 5, poz. 8, 10, 12) i trzynaście lat później, w pałacu wilanowskim w Aktach... po zgonie Aleksandra Potockiego. Wymienione także w obu tych spisach sztućce z monogramami AP, mogły należeć, do różnych osób o częściowo pokrywających się datach życia, a więc do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej, żony Stanisława Kostki, zmarłej w 1831 r., do ich syna, Aleksandra, zmarłego w 1845 r., lub do wnuka Augusta Potockiego.
|
|
W pliku dokumentów z lat 1831-1837 dotyczących zwłaszcza przedmiotów kredensowych wymienione są liczne jak np. 10 półmisków okrągłych, 4 owalne, z wkładką i haczykami do jej wyjmowania, sztućce w kantynce, miednica, lustro i puszki na puder. Nie można jednak tych zapisów połączyć z konkretnymi przedmiotami, a zatem i złotnikami. Dlatego zostają pominięte w opracowaniu paryskich sreber w naszych zbiorach. Jedynie srebra serwisowe wniesione przez Aleksandrę Augustową, wchodziły w 1865 r. w skład Kredensu. można je z całą pewnością łączyć z jej osobą. |
|
Aleksandra Augustową Potocka wniosła do Wilanowa wiele dzieł sztuki, odziedziczonych po rodzicach, wśród nich i srebra. Podobnie jak inne przedmioty o dużej wartości artystycznej oraz materialnej, tak i srebra te uważane były zawsze za jej osobistą własność. Zespół sreber Potockich, zgromadzony w Wilanowie, uległ prawdopodobnie znacznemu uszczupleniu w czasie powstania styczniowego. Hrabina przekazała część sreber na cele wojenne, zastępując srebra platerami. Pojedyncze sztuki sreber zachowane z różnych serwisów i duży zespół platerów, znajdujący się zarówno w zbiorach wilanowskich, jak też w posiadaniu byłych właścicieli Wilanowa, wydają się ten fakt potwierdzać. Kolekcja sreber zmniejszała się również przez kradzieże czy tez zagubienia pojedynczych sztuk, co zapisane było w różnych spisach. |
|
Po śmierci Augustowej Potockiej w 1892 r., Wilanów objął jej kuzyn, Ksawery Branicki ożeniony z Anną Potocką. Zbiory sreber w Wilanowie, pochodzące z czasów Potockich, wzbogacone zostały zastawami Branickich i odtąd łącznie używane były przez nowych właścicieli aż do 1914 r. Wybuch pierwszej wojny światowej nie sprzyjał ani urządzaniu okazałych przyjęć, ani powiększaniu kolekcji. W latach 1914-1916 pałac w Wilanowie był siedzibą sztabu i szpitala wojskowego. Zagrożone zbiory artystyczne, a wśród nich i srebra, wywieziono do warszawskiej rezydencji. W latach 1926-1945 właścicielem Wilanowa był Adam Branicki (1892-1947), syn Ksawerego i Anny Potockiej. W tym czasie w zbiorze sreber nie zaszły żadne poważniejsze zmiany, bo choć część zbiorów artystycznych została sprzedana lub przekazana do Zamku Królewskiego w Warszawie, działania te na szczęście nie objęły sreber
z wyjątkiem sprzedanych dwóch dzbanów z serwisu Branickich Szulcowi z Poznania. W latach okupacji niemieckiej na prośbę Beaty Branickiej, skierowaną do dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie prof. Stanisława Lorentza, Muzeum roztoczyło zakonspirowaną opiekę nad pałacem i jego zbiorami. Jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych srebra zostały zapakowane w dziewięciu specjalnych kantynach i zamurowane w piwnicach pałacowych. W ten sposób zastawy stołowe i toaletowe przetrwały czas okupacji i stanowią obecnie cenny zespół obiektów muzealnych. W 1947 spadkobiercy ostatniego właściciela Wilanowa rozpoczęli starania o zwrot wyjętych z ukrycia przedmiotów, pamiątek i rzeczy osobistych, a wśród nich i użytkowych sreber. W 1956 roku na podstawie wyraźnych dyrektyw ministerialnych wydzielono ze zbiorów pałacowych kilkaset obiektów z XIX i XX w., oraz nakrycia stołowe w liczbie 479 przedmiotów. Większość wydanych przedmiotów opatrzona była wygrawerowanymi herbami byłych właścicieli Wilanowa oraz dewizami występującymi również na niektórych serwisach pozostawionych w Muzeum w Wilanowie, co potwierdza ich przynależność do określonych zespołów. |
|
|
